Rewolucja Open Access

System komunikacji naukowej przechodzi dziś największą transformację od
czasów Gutenberga. Pierwszym impulsem do zmiany było upowszechnienie
internetu, które pozwoliło na udostępnianie artykułów naukowych w wersji
elektronicznej: w serwisach www wydawców, na stronach domowych autorów
czy w repozytoriach typu arXiv lub CiteseerX. Niestety, pomimo ogromnych
możliwości jakie daje internet i łatwości, z jaką można byłoby wymieniać
się wynikami badań, zdecydowana większość treści naukowych pozostaje
zamknięta za tzw. "pay wall": uzyskanie dostępu jest możliwe jedynie po
wykupieniu kosztownych subskrypcji instytucjonalnych lub równie drogiego
zakupu pojedynczych artykułów. "Pay wall" stanowi barierę dla
upowszechniania odkryć naukowych, która w dramatyczny sposób zmniejsza
"impact" artykułów i niejednokrotnie stawia pod znakiem zapytania sens
prowadzenia badań, do których wyników mało kto będzie miał dostęp. Co
gorsza, "Pay wall" skutecznie zablokował rozwój nowych dodatkowych
usług, typu Web 2.0, które mogłyby w zasadniczy sposób podnieść jakość i
efektywność komunikacji w środowisku naukowym, a także komunikacji
naukowców ze światem poza-akademickim, np. z przemysłem.

Wielu naukowców dostrzega ten problem. 10 lat temu powstała inicjatywa
BOAI: Budapest Open Access Initiative, która jako pierwsza sformułowała
pojęcie Otwartego Dostępu (Open Access, OA) do wyników badań: zasadą OA
jest darmowe udostępnianie w internecie pełnotekstowych wersji
recenzowanych (!) artykułów naukowych, na licencjach typu Creative
Commons, zezwalających na swobodną redystrybucję. Koszty publikacji
pokrywane są bądź przez autorów, bądź przez zewnętrzne instytucje (np.
towarzystwa naukowe redagujące dane czasopismo). Mimo dużego oporu ze
strony tradycyjnych wydawców, którzy w obecnym systemie posiadają
pozycję oligopolistyczną i nie są zainteresowani jego zmianą, z roku na
rok rośnie liczba czasopism OA: nowotworzonych lub przekształconych z
wersji zamkniętych (TA, Toll Access); często publikowanych samodzielnie
przez zespoły redakcyjne, bez pomocy wydawców, wyłącznie w wersji
elektronicznej. W ciągu 10 lat rozwinęło się też kilka nowych
wydawnictw, publikujących całkowicie w formie OA, których journale
zyskały bardzo dużą popularność, zwłaszcza w naukach biomedycznych
(PLoS, BioMed Central). Również tradycyjni wydawcy zaczęli oferować
odpłatnie "na życzenie" tryb OA dla artykułów w istniejących zamkniętych
journalach, prawdopodobnie pod wpływem zmian w polityce instytucji
grantodawczych, z których niektóre zaprzestały finansowania publikacji
zamkniętych.

Myślę, że warto poznać szerzej ideę Open Access i przyjrzeć się z bliska
zmianom, które mają obecnie miejsce, tak aby móc w nich aktywnie
uczestniczyć i wykorzystać je z pożytkiem we własnej pracy naukowej. O
tym postaram się opowiedzieć w moim referacie.